Fot. 123RF/Picsel
Okazuje się, że zwyczaj święcenia pokarmów sięga do wczesnego średniowiecza. Modlitwy, jak i odpowiednie formuły do błogosławieństwa zostały spisane już w IX w. na terenie Europy. Święcono wówczas wszystko, co nawet w minimalny sposób nawiązywało do Zmartwychwstania Pańskiego. Były to produkty ogólnodostępne, które można było uzyskać z hodowli. Błogosławiono wówczas mięso z barana, masło i produkty mleczne, z biegiem lat pojawiło się też jajko. W Polsce zwyczaj ten wydaje się „młody", ponieważ pojawił się kilkaset lat temu. Zgodnie z tym, co napisał ks. Jędrzej Kitowicz , kto nie zjadł w Wielką Niedzielę święconego pokarmu, tak naprawdę w ogóle nie świętował. Co ciekawe, w czasach, w których na polskich granicach „święconka" stała się synonimem Wielkiej Soboty, na zachodzie zwyczaj zaginął.
Dawno, dawno temu... czyli jak wyglądała staropolska święconka?
Święcenie pokarmów początkowo odbywało się w domach, ponieważ ksiądz błogosławił potrawy, które zostały przygotowane przez gospodynię domową. Z czasem wierni zaczęli przychodzić do kościoła ze swoimi święconkami i tak zostało do dziś. Wierzono, że gdy po powrocie ze świątyni, okrążą dom trzy razy z pobłogosławionym pokarmem, to odpędzą zło z gospodarstwa. Święcono chleb, jaja, wędliny i różnego rodzaju mięsa. Dodatkowo babki, liczne ciasta, masło, cukier, chrzan, sól i pieprz. W koszyczku nie mogło również zabraknąć barana z ciasta, który był pieczony w domu. Ciekawym jest fakt, że oprócz zwykłych jaj, do błogosławieństwa przygotowywano pisanki. Okazuje się, że malowanie jajek było symboliczne - jako odzwierciedlenie warunków istnienia świata. Zdobiono je wzorami geometrycznymi, bądź roślinnymi. Ważnym elementem było to, że pisanki ozdabiały tylko i wyłącznie kobiety, które wyrzucały każdego mężczyznę, który wówczas wchodził do pokoju. Wierzono, że osobnik płci przeciwnej może rzucić urok na ozdobione jajka, jak i na te, które jeszcze nie zostały pomalowane.
Co w dzisiejszych czasach święcimy w Wielką Sobotę?
Dzisiejszy koszyk niewiele różni się od tradycyjnego. Często wykonany jest z wikliny, bądź z naturalnej trzciny. Ozdobiony jest biała serwetką, gałązkami bukszpanu, bazi, wstążkami lub po prostu wiosennymi kwiatami. Do udekorowania używa się też kupionych w sklepach ozdób np. małych kurcząt, czy jajek. Całą święconkę przykrywa się materiałową, białą serwatką, która chroni przed wysychaniem. Do święconki wkładamy jajka, ser, chleb, wędlinę, czy kiełbasę. Na środku zazwyczaj położony jest baranek - z ciasta, cukru, masła, czy nawet dmuchanego ryżu. Nie może zabraknąć również chrzanu, soli, pieprzu, czy wielkanocnej babki. Często dodaje się również wyroby z czekolady - słodkiego zajączka, słodkie kurczę, słodkiego barana, czy słodkie jajka.
Jakie znaczenie mają błogosławione pokarmy?
Każdy produkt, który znajduje się w koszyku wielkanocnym ma swoje znaczenie.
Baranek z czerwoną chorągiewką - symbolizuje Zmartwychwstałego, czerwona chorągiewka to sztandar, który podkreśla triumf i zwycięstwo. Niezależnie z czego jest wykonany, okazuje się jednym z najważniejszych elementów święconki.
Chleb - jest podstawowym i niezbędnym do życia produktem, gwarantuje dobrobyt i pomyślność. Symbolizuje Ciało Jezusa Chrystusa, jest obowiązkowym elementem każdego koszyka. W przeszłości konieczne było poświęcenie całego chleba, dziś do święconki władamy kilka kromek.
Jajko - jest przede wszystkim symbolem zwycięstwa nad śmiercią, dla chrześcijan staje się dowodem na odradzające się życie. Okazuje się, że wierzenie sprowadzili do Polski niemieccy zakonnicy.
Sól - w kazaniu na Górze Jezus Chrystus zwrócił się do apostołów nazywając ich „solą ziemi", stała się ona więc symbolem oczyszczenia i istnienia prawdy. Bez soli nie ma życia, przecież jest ona życiodajna. W kulturze chrześcijańskiej, wierzono, że posiada moc odstraszania wszelkiego zła.
Wędliny - to przede wszystkim płodność i zdrowie, ale też dostatek. W przeszłości nie każdy mógł sobie pozwolić na taki dobrobyt. Kiedyś do koszyka wkładano zaledwie plasterek szynki, dziś święcimy kiełbasy, czy różnego rodzaju mięsa w jednym kawałku.
Ser - jako produkt odzwierzęcy oznacza przyjaźń zawartą między człowiekiem, a naturą. Stanowi gwarancję rozwoju gospodarstwa domowego.
Chrzan - symbolizuje krzepę i siłę, przez to, że wzmacnia właściwości potraw, ma przynieść zdrowie. Niegdyś święcono cały korzeń, następnie kroiło się go w cieniutkie plasterki i dzieliło między członków rodzinny. Współcześnie najczęściej błogosławimy chrzan tarty.
Ciasto - to najmłodszy element wielkanocnej święconki. Zwyczaj ten pojawił się dość niedawno. Oznacza doskonałość, jak i umiejętność, staje się „podpisem" gospodyni domowej. Właśnie dlatego tak ważne jest, by było ono robione własnoręcznie.
Zestaw tych kilku darów w Polsce przyjął się w okresie wczesnego romantyzmu i obowiązuje do dziś. Oczywiście, współcześnie w koszyku możemy znaleźć wszystko, oby było bogato i kolorowo. Zdarza się, że jest on wypełniony po brzegi czekoladowymi zajączkami, jajuszkami, czy kurczątkami. Należy jednak pamiętać, że wyżej wymienione produkty są odzwierciedleniem treści chrześcijaństwa. Nic nie znajduje się w koszyku przypadkowo, wszystko ma swoją indywidualną symbolikę. Zgodną z tradycją chrześcijańską, czy ludową.
Jajko, symboliczny bohater wielkanocnego koszyka
Najważniejszym produktem w koszyku okazuje się jajko, które od wieków uważane jest za symbol życia, jak i znak odrodzenia. W kulturze chrześcijańskiej zostało połączone ze świętem Zmartwychwstania Chrystusa, który „ wstał z grobu jak z jaja kurczę". Co ciekawe, jajko już w wierzeniach ludowych było lekarstwem na chorobę, czy urok. Chroniło też przed pożarem, a nawet pomagało zdobyć upatrzoną drugą połówkę. Zapewniało urodzaj, pomyślność i szczęście. Wchodząc głębiej w symbolikę jajka, dowiadujemy się, że wykorzystywano go również do kąpieli noworodka. Miało ono zapewnić mu szczęście, wlać w niego nowe siły, a chorego odrodzić na nowo. Okazuje się, że w Polsce panował zwyczaj obdarowywania się pisankami. Był to prezent dla członków rodziny, chrześniaków, czy osób zaprzyjaźnionych. Nawet panna młoda mogła dostać jajo z czekolady, czy z marcepanu, w którym znajdował się pierścionek zaręczynowy. Jajka służyły również do okazywania sobie uczuć, przykładowo, jeśli chłopakowi spodobała się dziewczyna wręczał jej pisankę. Jeśli ta ją przyjęła i w zamian oddała mu swoją, to oznajmiała, że odwzajemnia uczucie. W niektórych regionach Polski, m.in. na Śląsku, czy Pomorzu dorośli chowali w ogrodzie, czy domu koszyk z jajkami. W niedzielę wielkanocną dzieci wyruszały na poszukiwania, wierząc, że przyniosły im je zajączki.
Zgodnie z wierzeniami nawet wydmuszki pisanek odgrywały ważną rolę w życiu gospodarstwa. Położone pod drzewami owocowymi chroniły je przed szkodnikami. Nic więc dziwnego, że jajko po dziś dzień króluje na wielkanocnym stole i jest elementem, bez którego święta nie mogą się odbyć.
Tekst: Paulina Białożyt
